Obsesif-Kompulsif Bozuklukta Niçin Zihnimiz Muhakkak Mevzulara Takılmadan Duramıyor?
Takıntılardan nasıl kurtuluruz sorusu ile ilgili bahsetmeden evvel “Obsesif-kompulsif bozuklukta niçin zihnimiz muhakkak hususlara takılmadan duramıyor?” sorusuna bakmakta yarar var. Evet neden takıntılar kendi kendine geçmiyor ya da kendime mantıklı açıklamalar getirmeme karşın geçmiyor.
Bunu şöyle açıklayabiliriz. Obsesif-kompulsif bozukluk kaygı bozuklukları sınıflandırması içinde yer alıyor. Zira temelinde ağır bir telaş hali var. Kişi bu ağır dert halini denetim edemediğinden kendine denetim edebileceği takıntılar geliştiriyor, bu, kişi farkında olmadan beynin kullandığı bir düzenek. Başka bir deyişle bu durum, beynin, denetim edilemeyen genel tasa halini denetim etmeye çalışmasının otomatik bir yolu; takılacak bahisler bulmak. Fakat bu yol da işe yaramıyor ve kişi takıntısına takılarak genel ve ağır bir tasa hali yaşamaktan tahminen kurtuluyor fakat muhakkak mevzulara takılma ve bunlarla ilgili telaşlar yaşamaya başlıyor. Takıntı gelişiminde süreç daima bu türlü işler. Münasebetiyle sorun kişinin korku fazlalığı meselesidir, tahlil de bu telaş fazlalığı problemini çözmektir. Böylelikle yerine koyması gereken bir takıntı gerekliliği de kalmaz ve takıntı sorunu çözümlenir. Takıntısı olan bir danışan ile psikoterapi çalışması yaparken, kişi daima takıntılarından, bunlardan kurtulmak için neler yaptığından bahseder ve ne yaparsa bu takıntılardan ya da kompulsif davranışlardan kurtulacağını terapiste sorar, pratik tahliller ve teklifler ister. Hiçbir vakit teklif ve telkin yolu izlenerek yapılan bir psikoterapi çalışması takıntıdan kurtulmayı sağlamaz. Kişi makul bir duruma başı takıldığı ve takıldığı durumun gereğini(yani kompulsif davranışı), yapamadığı için ağır bir tasa yaşıyor değildir. Burası kıymetli. Tekrar edeceğim. Kişi belli bir duruma başı takıldığı ve takıldığı durumun gereğini yapamadığı için korku yaşıyor değildir.
Peki neden kişi ağır bir tasa halinde takıntılı niyet ile haşır neşir oluyor? Bunun açıklaması birikimsel korku ve beynin birikmiş korku hissini düzenleyememesinde bâtın. Niçin düzenleyemiyor? Zira olağanın ötesinde bir telaş birikmesi var. Pekala neden olağanın ötesinde bir korku birikmesi var? Karşılık şu: Hayatında yaşadığı uzak ya da yakın periyot travmatik olaylar sonucunda orta beyindeki limbik sistem bölgesindeki birtakım alanlarda telaş duygusu depolanmakta. Bu son periyot araştırmaların bize gösterdiği bir durum. Kişi dert birikmesinden ötürü zati dertli bir yapıdadır ve belli mevzulara zaten var olan bu korku fazlalığı nedeniyle takılır. Yani, örneğin, 10 sefer kapıyı denetim etmediğinde çok tasa yaşayan bir insan, kapıyı gereğince denetim etmeyip meskenden ayrıldığı için tasa yaşamaz. Aslında bünyesinde, yani limbik sisteminde, var olan tasa fazlalığı nedeniyle kapıyı denetim etmeye kendini mecburî hisseder, kapının kapalı olduğunu bilse de. Lakin, ağır telaş hali, kapıyı gereğince denetim etmeme durumu ile tıpkı anda yaşandığından meşakkatini ve tasasını, kapıyı gereğince denetim etmemesine bağlar. onlarca kez denetim ettikten sonra kısmen rahatladığı için de kapıyı gereğince denetim etmemesinin onda şiddetli bir korku yarattığına düzgünce inanır. Bu süreç daima böyledir. Takıntının konusu ne olursa olsun; paklık, denetim, cinsellik, din, yakınlara ziyan verme olsun, bu süreç daima bu türlü işler. Yani aslında asıl sorun takıldığımız hususun kendisi değil, kaygı fazlalığımızdır. Kaygılı olduğumuzdan o hususa takılırız, yoksa o bahis korku verici bir
mevzu olduğundan değil. Bu süreci anlamak son derece değerlidir zira, anlamazsak psikoterapiden beklentimiz de farklı olur. Söylemiş olduğum üzere psikoterapi takıntılarla ilgili mantıklı açıklamalar yapmak, bunların mantık dışı şeyler olduğunu söylemek değildir.
Bir bahiste takıntı geliştirmemize sebep olan dert fazlalığını psikoterapide çalışmak gerekir.
Bu nedenden ötürü davranışçı terapiler birçok takıntı tipinde pek tesirli olamaz. Kişi bir takıntıdan kurtulsa da diğer bir şeye takılmaya başlar. Zira tabandaki dert fazlalığı duruyordur. Terapide yalnızca rasyonel olmayan fikir kalıpları ile çalışmak epey fayda sağlayabilmekle birlikte gereğince tatmin edici sonuç vermez. Bu tıp bir terapide, kişi takıntılar geldiğinde bu takıntılara nasıl yaklaşacağını öğrenebilir lakin kesin maksada gereğince ulaşılamaz. Sonuncu amaç “takıntılı niyet gelse de ve zorlantılı davranış yapılmasa da rahatsız olmama halidir; öbür bir deyişle psikoterapideki sonuncu maksat şahısta daha evvel ağır dert uyandıran niyetler gelse de ve bu kanılardan kurtulmak için zorlantılı davranışlar tekraren yapılmasa da kişinin tasa hali yaşayamamasıdır.
Teknolojik ilerlemelerle birlikte psikoterapi teknikleri ile ilgili de bir çok yenilik ve gelişme oluyor. Artık, onlarca yıllık birikimlerin de sonucu olarak travma olmadan ruhsal sorun olmaz fikrini benimsemeye yanlışsız adım adım gidiyoruz. Klinik deneyimlerimiz bu görüşü büyük bir tutarlılıkla onaylıyor. Beynin biyokimyası durduk yere bozulmuyor. Travmatik yaşantılar ve bunların tesirleri çoklukla beynin biyokimyasını bozan ögelerdir. Belli psikiyatrik problemlerde genetik faktör rol oynayabiliyor fakat çoğunlukta faktör çevresel, yani travmatik yaşantılardır. Travmatik yaşantıların limbik sistemdeki tesirleri yıllar sonra dahi olsa çeşitli ruhsal sıkıntılar ortaya çıkarma potansiyeline sahiptir. Bu nedenle bu sıkıntıların mantıklı düşünme kapasitesi ile ilgisi yoktur. Lakin şunu da söylemek lazım; bireyler olumsuz his hallerinde yıllar boyunca kaldıklarında rasyonel olmayan birtakım niyet kalıpları da geliştiriyorlar. Bunları aşmada bilişsel yollar çok kıymetlidir.
Travmatik yaşantılar, hatırlayalım ya da hatırlamayalım, önemseyelim ya da önemsemeyelim, farkında olalım ya da olmayalım, ruhsal sorun oluşmasında en önemli etkendir.
“Ya takacak ne var, genç adamsın”, “Okulda derece aldın lakin bu türlü anlamsız şeylere kafanı takmanı anlayamıyorum”, “Sende hiç mantık yok mu” üzere çevresel telaffuzlar takıntı yaşayan bireyde anlaşılmamışlık duygusu, öfke, niçin bunları aşamıyorum diye suçluluk duyma halinde ekstra sıkıntı haller yaşatır. Takıntı hastalığı mantıklı açıklamalarla yahut yol göstermelerle aşılamaz. Çünklü sorun takıntı hastasının mantıksız olması değildir. İçinde bulunduğu telaş halinden ötürü belli bahislere takmadan edememesidir sorun. Takıntısı olanların birden fazla takıldıkları şeyin kendileri için de anlamsız ve saçma olduğunu aslında bilir ve bunu söyler. Ne terapistin ne de kişinin etrafındaki insanların ne de kişinin kendisinin takıntıların anlamsız saçma vs. olduğunu bireye açıklaması hiçbir değişiklik yaratmaz. Hatta biraz evvel de söylediğim üzere öfke, suçluluık ve bu meseleden kurtulamayacağına dair ümitsizlik hisleri yaratır.
Kaygı fazlalığına yol açan, danışanın bile tahminen çoktan unuttuğu travmatik tecrübelerin çalışılması bir çok dert bozukluğu rahatsızlığında olduğu üzere takıntılarda da epeyce kıymetlidir. Travmatik hislerin çalışılması ve birebir vakitte bozuk kognisyonların ya da fikir kalıplarının çalışılması bir ortada yapıldığında en âlâ sonuç alınıyor. Günümüzde aktifliği klinik çalışmalarımızda kendini açık bir halde göstermiş birtakım yollar, birçok psikoterapi yaklaşımındaki yöntemsel birikimleri bir ortaya getirerek takıntı sıkıntısını “ancak bir yere kadar güzelleşme olur” önyargısından kurtarıyor.
Ercüment Doğan, Ph.D.
Klinik Psikolog
